მექანიზმების დეტალური ანალიზი
ერთის მხრივ, ბანკები წარმოადგენენ ფინანსური სისტემის მნიშვნელოვან ნაწილს, რომელიც უზრუნველყოფს ეკონომიკის განვითარებას და მდგრადობას, თუმცა, არა საქართველოში. მეორე მხრივ, არაერთი ადამიანი და სპეციალისტი საუბრობს იმაზე, რომ საბანკო სექტორი რეალურად აზარალებს საშუალო და დაბალშემოსავლიან მოსახლეობას, ამაღლებს ეკონომიკურ უთანასწორობას და უსამართლობას, და რეალურად მოსახლეობისათვის არა დამხმარე ინსტიტუტად, არამედ ფინანსურ მახედ იქცა.
ყველაზე უცნაური ის არის, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ბანკები ბაზარზე კონკურენციის პირობებში მოქმედებენ, მათი საფასო პოლიტიკა საკმაოდ ერთგვაროვანია, რასაც მივყავართ დასკვნამდე, რომ ეს ყოველივე მონოპოლიურ და კანონგარეშე გარიგების ნიშნებს ატარებს.
ამ სტატიაში შევეცდები გავაკეთო იმ მექანიზმების დეტალურ ანალიზი, თუ როგორ ხდება ბანკების მხრიდან მოქალაქეების ეკონომიკურად გაღარიბება.
1. სესხებზე მაღალი საპროცენტო განაკვეთი
დავიწყოთ ყველაზე მთავარით და პრობლემის საწყისით, საქართველოს კომერციული ბანკების სესხების საშუალო ეფექტური საპროცენტო განაკვეთი მნიშვნელოვნად მაღალია როგორც რეგიონულ, ისე საერთაშორისო მასშტაბზე. მიუხედავად ეროვნული ბანკის მიერ ბოლო წლებში დაწესებული ზედა ზღვრის (საშუალოდ ~50%-იანი წლიური ეფექტური განაკვეთების შემცირება), ბანკების საპროცენტო განაკვეთი აბსოლუტურად უსამართლოა, ეს ეხება, როგორც იპოთეკურ, ასევე სამომხმარებლო და სწრაფ სესხებს.
მექანიზმი:
- მაგალითად პირი იღებს 10,000 ლარის სამომხმარებლო სესხს 25%-იანი ეფექტური განაკვეთით;
- სრული გადახდის შედეგად იგი აბრუნებს დაახლოებით 16,000-17,000 ლარს;
- თუ გადახდაში მცირედი დაგვიანება დაფიქსირდა — იწყება არაპროპორციული ჯარიმების დარიცხვა, რაც სესხის მთლიან მოცულობას აორმაგებს კიდეც.
რა წილი მიაქვს ბანკს ყოველი გაყიდული საქონლიდან?
ანუ როგორ ყლაპავს ფინანსური სისტემა რეალურ ეკონომიკას ეტაპობრივად
დღევანდელ ეკონომიკურ გარემოში, სადაც საბანკო ინსტიტუტები თითქმის ყველა სავაჭრო და საწარმოო პროცესში მონაწილეობენ, საინტერესოა ერთ კითხვაზე პასუხის გაცემა: გაყიდული საქონლის ღირებულებიდან რა წილი მიაქვს ბანკს?
როგორც ჩანს, რაც უფრო მეტ “ხელში” გადის პროდუქტი — მწარმოებლიდან საცალო გაყიდვამდე — მით მეტად იმართება მისი ღირებულება საფინანსო ხარჯებით, რომლებიც ძირითადად საკრედიტო მომსახურებიდან მომდინარეობს.
🔁 რეალური მაგალითი — ერთი ნივთის ფინანსური გზა საქართველოში
სცენარი:
- მომხმარებელი ყიდულობს ტელეფონს განვადებით – წლიური ეფექტური განაკვეთი 15–20%.
- გამყიდველს, ანუ საცალო მოვაჭრეს, იმავე ტელეფონის შესაძენად ბანკიდან აღებული აქვს სამომხმარებლო საკრედიტო ხაზით დაფინანსება – ასევე 15–20% წელიწადში.
- მწარმოებელი (თუკი პროდუქტი ქართულია) ან იმპორტიორი ასევე ოპერირებს საბანკო საკრედიტო რესურსებით – მათ შორის, საქონელბრუნვაზე აღებული პოზიციური კრედიტით, რომელიც უმეტეს შემთხვევაში 10–15%-იან ზღვარზეა.
📈 შედეგად რას ვიღებთ?
ამ მაგალითში პროდუქტი სამჯერ მაინც გადის ბანკის კრედიტით დაფინანსებულ გზას. თითოეულ ეტაპზე ფასს ემატება საბანკო ხარჯი, რომელიც ან შედის თავად პროდუქტის ფასში, ან იფარება მომდევნო რგოლზე გადადებული ფასნამატით.
დასაშვები მინიმუმის მიხედვით, ტელეფონის ფასიდან:
- 15% მიაქვს ბანკს მხოლოდ მომხმარებლის განვადებიდან
- 15% – საცალო მოვაჭრის მიერ აღებული ვალის პროცენტიდან
- 10–15% – იმპორტიორის ან დისტრიბუტორის ფინანსური მომსახურებიდან
➡️ ჯამურად, ერთი ერთეულის გაყიდვიდან 40–50% პირდაპირ ან არაპირდაპირ მიდის საფინანსო სისტემის სასარგებლოდ.
💡 ძირითადი მექანიზმები, რომლითაც ბანკი შემოდის პროცესში
- განვადება/სასესხო პროგრამები მომხმარებელზე
ქმნის მოჩვენებითად ხელმისაწვდომ ფასს, მაგრამ რეალურად მომხმარებელს აწვდის ფასნამატს. - სავაჭრო კრედიტები დისტრიბუციასა და საცალო ქსელში
პროდუქტის მოწოდებისა და შენახვის შესაძლებლობა ხშირად თავად ფინანსდება ბანკიდან. - გადახდის გადავადება და როტაცია
ძირითადი საქონელი აღარ ყიდება ნაღდ ფულზე — ბრუნავს 30–60 დღიანი გადახდების პირობებში, რაც ცალკე საკრედიტო ბერკეტია.
🧾 ვინ იხდის ამ ყველაფერს?
მიუხედავად იმისა, რომ ბანკი თითქოს მხოლოდ მომსახურების როლშია, ბოლოს მთელი სისტემა ისეა აგებული, რომ ბოლო გადამხდელი მაინც მომხმარებელია.
დისტრიბუტორიც, საცალო მოვაჭრეც, იმპორტიორიც საკუთარ ფინანსურ ხარჯს დებს პროდუქტის ფასში, რაც საბოლოოდ ზრდის ფასს იმ დონემდე, რომ ფაქტობრივად პროდუქტის რეალური ღირებულება ორმაგდება/სამმაგდება საბანკო ხარჯების ზეგავლენით.
📉 ეკონომიკური შედეგები
- მოგების გამრუდება რეალური სექტორისთვის – მცირე ბიზნესს რჩება შემცირებული მარჟა, რადგან მნიშვნელოვანი ნაწილი მიაქვს ფინანსურ სექტორს.
- ძვირი პროდუქცია მომხმარებლისთვის – მომხმარებელი იხდის არა მხოლოდ თავად პროდუქტისთვის, არამედ მთელი საფინანსო ჯაჭვისთვის.
- დამოკიდებულება საკრედიტო სისტემაზე – რეალური წარმოება ვერ ახერხებს ბუნებრივ ბრუნვაზე გადასვლას და მუდმივად ფინანსდება კრედიტით.
✅ დასკვნა
ბანკები ნამდვილად არ არიან მხოლოდ ფულის გამცემი ინსტიტუტები – ისინი პროდუქტის სიცოცხლის ციკლის აქტიური მონაწილეები არიან. რაც უფრო მეტი რგოლი ფინანსდება კრედიტით, მით უფრო იზრდება პროდუქტის საბოლოო ღირებულებაში საფინანსო წილი.
ამიტომ შეიძლება ვთქვათ: საქართველოში (და არა მარტო) თითოეულ ნაყიდ ნივთში მინიმუმ მესამედი, ზოგჯერ ნახევარზე მეტი – რეალურად ბანკს მიაქვს.
2. არაგამჭვირვალე ხელშეკრულებები და “წვრილი შრიფტები“
მოქალაქეთა დიდი ნაწილი ხელშეკრულებებს გაფორმებისას ბოლომდე ვერ კითხულობს ან ვერ იგებს, რითაც უპირატეს მდგომარეობაში ყოველთვის ბანკი ექცევა.
მექანიზმი:
- ხელშეკრულებებში ხშირად არის ჩადებული მცირე ზომის ფონტით დაწერილი პუნქტები, რომლებიც შესაძლებელს ხდის ერთპიროვნულად პირობების ცვლილებას;
- ბანკს შეუძლია მომავალში შეცვალოს სესხის პირობები, დააწესოს ახალი საკომისიოები ან გაზარდოს ჯარიმები, რაც იწვევს გაუთვალისწინებელ ფინანსურ ვალდებულებებს.
3. უზომო საკომისიოები ყოველდღიურ ტრანზაქციებზე
ქართული ბანკები არ შემოიფარგლებიან მხოლოდ სესხებით. ისინი მომხმარებელს თითქმის ყველა საბანკო ოპერაციაზე ახდევინებენ დამატებით საკომისიოს.
I. ქართული ბანკების საკომისიო პოლიტიკა – პრობლემის არსი
ქართული ბანკების უმრავლესობა ყოველდღიურ ტრანზაქციებზე აწესებს საკომისიოებს, რომლებიც შემდეგ კატეგორიებად იყოფა:
- ანგარიშის მომსახურების საკომისიო – თვიური გადასახადი, რომელიც შესაძლოა 2-დან 10 ლარამდე მერყეობდეს.
- ბანკთაშორისი გადარიცხვები – მიუხედავად ერთიანი ეროვნული საგადახდო სისტემისა, მომხმარებელს ხშირად უწევს 0.5%-დან 1%-მდე საკომისიოს გადახდა.
- კომუნალური გადასახადების გადახდა – ზოგიერთ ბანკში ეს ოპერაციაც კი ფასიანია.
- ნაღდი ფულის განაღდება ბანკომატიდან – ხშირად დაწესებულია ლიმიტი, რომლის ზემოთ გრძელდება 1%-ზე მაღალი საკომისიო.
- ციფრული მომსახურება და მობილბანკი – ნაწილი ბანკების მიერ ფასიანია ან შეზღუდულ ფუნქციონალს სთავაზობს მომხმარებელს უფასოდ.
მაგალითები:
- ანგარიშზე თანხის ჩარიცხვაზე — საკომისიო;
- ბანკომატიდან თანხის გატანაზე — საკომისიო;
- გადარიცხვაზე — საკომისიო;
- ხელფასის ბარათზე მომსახურების წლიური საფასური — 30–60 ლარი;
- სმს-შეტყობინება — თვეში 1–3 ლარი.
ეს ყველაფერი აღემატება, მაგალითად, ევროკავშირის ქვეყნებში დადგენილ სტანდარტებს, სადაც ბევრ საბანკო მომსახურებაზე საკომისიო საერთოდ არ არსებობს.
საფრანგეთის მაგალითი –
საფრანგეთის საბანკო სისტემა, მომხმარებელს სთავაზობს დაბალ და გამჭვირვალე საკომისიო სისტემას, რაც ძირეულად განსხვავდება ქართული პრაქტიკისგან:
- ანგარიშის მომსახურება – ძირითად შემთხვევაში უფასოა ან სიმბოლურ (1 ევრო/თვე) დონეზეა.
- შიდა ტრანზაქციები (SEPA) – სრულიად უფასოა; მომხმარებელი არ იხდის თანხას ონლაინ/მობილურ აპლიკაციაში გადარიცხვებისთვის.
- საჯარო სერვისების გადახდა – საფრანგეთში ეს ოპერაციები ინტეგრირებული e-banking-ში ძირითადად უფასო
- ბანკომატიდან განაღდება – როგორც საკუთარი, ისე სხვა ბანკების ბანკომატებით ხშირად უფასოა (მინიმუმ გარკვეული რაოდენობით ოპერაციებისთვის).
- ციფრული სერვისები – მაღალი ხარისხის მობილბანკი და ონლაინ ბანკინგი არის მომხმარებლის უფასო სერვისების ნაწილი.
ძირითადი განსხვავებები
| კრიტერიუმი | ქართული ბანკები | La Banque Postale (საფრანგეთი) |
| ანგარიშის მომსახურების საფასური | 2–10 ლარი/თვე | 0–1 ევრო/თვე |
| შიდა გადარიცხვები | 0.5% – 1% | უფასო |
| კომუნალური გადასახადების გადახდა | ზოგჯერ ფასიანი | ყოველთვის უფასო |
| ბანკომატის გამოყენება | შეზღუდული, ხშირად ფასიანი | უფასო ოპერაციების მინიმუმი გარანტირებულია |
| მობილბანკი/ონლაინ ბანკი | ხშირად ფასიანი | სრულად უფასო |
რატომაა ეს მნიშვნელოვანი?
- ფინანსური ჩართულობა: საქართველოში ბანკებზე დამოკიდებულების ზრდის პარალელურად იზრდება მოსახლეობის ტვირთი საკომისიოების სახით. რაც მეტს იყენებს მოქალაქე ბანკს, მით მეტს იხდის.
- სოციალური უთანასწორობა: დაბალშემოსავლიანი ჯგუფებისთვის ეს საკომისიოები შესაძლოა არაადეკვატურად მძიმე ტვირთად იქცეს.
- ტრანსფარენტულობის ნაკლებობა: ბანკები ხშირად არ ამჟღავნებენ სრულად საკომისიო პოლიტიკას ან ამუშავებენ მომხმარებლისთვის რთულად გასაგებ სისტემებს.
- რეგულირების საჭიროება: საქართველოს ეროვნულ ბანკს აქვს ინსტრუმენტები უფრო სამართლიანი საკომისიო სისტემების ხელშეწყობისთვის, თუმცა მათი გამოყენება არ ხდება ეფექტიანად.
4. სესხების გადახდის შეფერხება = ცხოვრების დანგრევა
საქართველოში საერთოდ არ არსებობს სისტემა სესხის გადავადებასთან დაკავშირებით, ან მოქალაქის სოციალურ დაცვასთან დაკავშირებული საკითხების გაუარესების შემთხვევაში.
შედეგები:
- ავტომატურად იწყება საგარანტიო ქონების ჩამორთმევა (მაგალითად, სახლის, ავტომობილის);
- სესხის თუნდაც რამდენიმე თვიანი დაგვიანება მოქალაქეს შეჰყავს შავ სიაში (საკრედიტო ისტორია ილახება მრავალი წლით);
- სოციალური ფუნქციის არქონა: ბანკი არ არის დაინტერესებული გადამხდელი პირის ფინანსური გამძლეობით — მათი მიზანია გარანტიის რეალიზაცია და მოგება.
5. ბანკების ოლიგოპოლიური ბაზარი
🔍 რა არის ოლიგოპოლიური ბაზარი?
ოლიგოპოლია — ეს არის ბაზრის ისეთი ფორმა, სადაც რამდენიმე მსხვილი მოთამაშე აკონტროლებს მთლიან სექტორს. ამგვარად, რეალური კონკურენცია მნიშვნელოვნად შეზღუდულია, ხოლო ფასებისა და მომსახურების პირობებზე გავლენა მომხმარებლის სასარგებლოდ მინიმალურია.
🇬🇪 საქართველოს საბანკო ბაზრის რეალობა
საქართველოს საბანკო სექტორი კლასიკური მაგალითია ოლიგოპოლიის:
- მხოლოდ 2 ბანკი — თიბისი ბანკი (TBC) და საქართველოს ბანკი (BOG) — ფლობს საბანკო აქტივების 70%-ზე მეტს (ზოგიერთ წელში 75–80%-საც).
- დარჩენილი 10-ზე მეტი ბანკი ერთმანეთთან იბრძვის მხოლოდ ბაზრის მცირე წილისთვის (~20–30%).
📊 2024 წლის მდგომარეობით:
| ბანკი | ბაზრის წილი (აქტივებით) |
| თიბისი ბანკი | ~38% |
| საქართველოს ბანკი | ~36% |
| ლიბერთი ბანკი | ~8–9% |
| დანარჩენი ბანკები | <5% თითოეული |
(წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი)
⚙️ ოლიგოპოლიის ძირითადი მახასიათებლები საქართველოში
1. ფასების/პირობების სინქრონიზაცია (არაფორმალური შეთანხმებები)
- მიუხედავად ფორმალური კონკურენციისა, საპროცენტო განაკვეთები, საკომისიოები და სხვა პირობები საერთოდ არ განსხვავდება ოლიგოპოლიურ ბანკებს შორის.
- მომხმარებელი არჩევანის გარეშე რჩება: ორივე ბანკში „პატარა სხვაობით იგივე შედეგია“.
2. ბანკების მძლავრი პოლიტიკური და ფინანსური ლობირება
- უმსხვილეს ბანკებს მჭიდრო კავშირი აქვთ ხელისუფლებასთან და რეგულატორულ სტრუქტურებთან;
- ეროვნული ბანკის ქმედებები ხშირად მათი ინტერესების შესაბამისად მოდის: არ დაწესდება მკაცრი რეგულაციები, რომლებიც ბაზარზე ახალი მოთამაშეების გამოჩენას წაახალისებდა.
3. სერვისების კონცენტრაცია და ღირებულების ზრდა
- მომხმარებლისთვის საბანკო მომსახურება თითქმის მონოპოლიურ სივრცეში ვითარდება;
- მაგალითად: სავალუტო გადაცვლა, გზავნილები, POS-ტერმინალები, ონლაინ ბანკინგის საკომისიოები — ყველგან ერთნაირი ტარიფები;
- მცირე ბანკებს არ აქვთ რესურსი, რომ წვდომა მიიღონ ტექნოლოგიურ და მომსახურების ინფრასტრუქტურაზე ოლიგოპოლებთან კონკურენციისთვის.
4. ინოვაციური პროდუქტების ერთფეროვნება
- ორი დიდი ბანკი ქმნის პროდუქტებს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ერთმანეთი და ბაზარი ამოძრავებს მათ.
- რეალურად ინოვაცია მწირია, ხოლო ციფრული ბანკინგის გაუმჯობესება ხშირად მხოლოდ მარკეტინგული შეფუთვაა და არა შინაარსობრივი გარდატეხა.
📉 ზიანის ძირითადი ფორმები
- ფასების დარეგულირების შეუძლებლობა — მომხმარებელი ვერ მიიღებს იაფ და მოქნილ მომსახურებას.
- მცირე და საშუალო ბანკების განადგურება — ბაზრის დივერსიფიკაცია მცირდება.
- ფინანსური რისკის კონცენტრაცია — თუ რომელიმე მსხვილ ბანკს ექმნება პრობლემა, ეს მთელ ეკონომიკას აზარალებს.
- ფინანსური დემოკრატიის არქონა — მოსახლეობას არ ეძლევა შესაძლებლობა თავად აირჩიოს, რომელი ტიპის ბანკთან და მომსახურებასთან სურს ურთიერთობა.
🚧 რატომ არ ვითარდება კონკურენცია?
- შესვლის მაღალი ბარიერები – ახალი ბანკისთვის საჭიროა ასეულობით მილიონი ლარის ინვესტიცია.
- კომპლექსური ლიცენზირების პროცესი – ეროვნული ბანკი იყენებს მკაცრ სტანდარტებს.
- ტექნოლოგიური უპირატესობა – დიდ ბანკებს აქვთ საკუთარი ფინტექ სტარტაპები და ლოიალურობის პროგრამები, რაც კონკურენტებისთვის მიუწვდომელია.
- საზოგადოების უნდობლობა „პატარა“ ბანკების მიმართ – ისტორიული გამოცდილებიდან გამომდინარე (მაგ., არქივი, სტანდარტი, კრედობანკი და სხვ.), მომხმარებელი არ ენდობა ნაკლებად ცნობილ ან ახალ ბანკებს.
✅ რა არის გამოსავალი?
- მცირე ბანკების წახალისება და მხარდაჭერა – სახელმწიფომ უნდა შემოიღოს პროგრამები, რომლებიც დაეხმარება ინოვაციური და ალტერნატიული საბანკო პლატფორმების განვითარებას.
- ციფრული ბანკინგის ლიბერალიზაცია – FinTech კომპანიებისთვის ბაზარზე შესვლის ლიცენზირების გამარტივება.
- მომხმარებელთა ფინანსური განათლების ამაღლება – ადამიანებმა უნდა იცოდნენ, როგორ შეადარონ პროდუქტები და როგორ აირჩიონ ნაკლებად ძვირი, მაგრამ ეფექტური სერვისი.
- დამოუკიდებელი ზედამხედველობა – აუცილებელია საბანკო რეგულაციების მუდმივი გადახედვა და ოლიგოპოლიების წინააღმდეგ ინსტრუმენტების გაძლიერება.
🔚 დასკვნა:
საქართველოს საბანკო სექტორი დღეს არის ოლიგოპოლიური, რაც ეწინააღმდეგება თავისუფალი ბაზრის პრინციპებს და აზიანებს როგორც მომხმარებელს, ისე ეკონომიკის გრძელვადიან განვითარებას. ბანკების დომინანტურობა სერიოზული საფრთხეა ფინანსურ თავისუფლებაზე, სამართლიანობაზე და კონკურენტუნარიანობაზე.
📉 6. ბანკების საკუთრებაში არსებული ბიზნესები – საფრთხე მოსახლეობისათვის
❗️ცალკე აღსანიშნი უდიდესი პრობლემა
საქართველოს ოლიგოპოლიური საბანკო სისტემა არ შემოიფარგლება მხოლოდ ფინანსური მომსახურებით. მსხვილი ბანკები აქტიურად ფლობენ ან აკონტროლებენ არაბანკურ ბიზნესებს — დაწყებული საცალო გაყიდვებით და სარეკლამო პლატფორმებით, დამთავრებული სამედიცინო მომსახურებითა და აგრარული სექტორით.
ეს პროცესი ქმნის ბიზნესის კონცენტრაციის, ბაზრის დამონოპოლების და მომხმარებლის ექსპლუატაციის მექანიზმებს, რომლებიც დიდ რისკს უქმნიან როგორც მომხმარებელს, ისე მცირე და საშუალო ბიზნესს.
🧩 სად ჩადეს ბანკებმა ფული?
ბანკების შვილობილი და პარტნიორი კომპანიები მოქმედებენ სხვადასხვა სექტორში:
| სექტორი | ბიზნესის ტიპი/მომსახურება | ბანკთან კავშირი |
| საცალო ვაჭრობა | სუპერმარკეტები, ტექნიკის მაღაზიები | POS-ტერმინალებითა და სესხებით უკავშირდებიან |
| ონლაინ პლატფორმები | განვადება, BNPL სერვისები („თიბისი რენტ“ და სხვ.) | ბანკის შვილობილი კომპანია |
| სამედიცინო სერვისები | კლინიკები, სადაზღვევო კომპანიები | ბანკის პარტნიორები და აფილირებული კომპანიები |
| უძრავი ქონება | საცხოვრებელი და კომერციული პროექტები | ბანკის ფონდები და შვილობილი დეველოპერები |
| სოფლის მეურნეობა | აგრარული დაფინანსება + პროდუქტების გადამამუშავებელი ქარხნები | საბანკო საგარანტიო პროექტები |
⚠️ რატომ არის ეს საფრთხე?
1. კონკურენციის განადგურება
- როდესაც ბანკი, რომელსაც აქვს ფინანსური რესურსები, უპირისპირდება მცირე დამოუკიდებელ ბიზნესს იგივე სფეროში, სათამაშო ველი არათანაბარია;
- ბანკს შეუძლია დააფინანსოს საკუთარი კომპანია დაბალ პროცენტში, მიანიჭოს უპირატესობა ფინანსური რესურსის წვდომაში და კონკურენტები გარიყოს.
2. დამოკიდებულების ქსელი მომხმარებლისთვის
- ერთი და იგივე მომხმარებელი იღებს სესხს ბანკიდან, მერე იმავე ბანკის ონლაინ მაღაზიაში ყიდულობს პროდუქციას განვადებით, შემდეგ იყენებს იმავე ბანკის კლინიკას ან უძრავი ქონების სერვისს;
- ეს ქმნის ფინანსურ მახეს, სადაც ადამიანი სისტემატურად ხდება ბანკის პროდუქციის მომხმარებელი, ალტერნატივის გარეშე.
3. ინფორმაციის გატარება და პერსონალური მონაცემების რისკი
- ბანკები ფლობენ მომხმარებლის ფინანსურ პროფილზე სრულ ინფორმაციას და ამ მონაცემებს შეუძლიათ გამოიყენონ მარკეტინგულ თუ კომერციულ მიზნებში თავიანთ სხვა კომპანიებში;
- მაგალითად: თუ მომხმარებელი იღებს სამომხმარებლო სესხს, ბანკის აფილირებულ ონლაინ მაღაზიას შეუძლია მიზანმიმართული შეთავაზებები გაუგზავნოს.
4. ილუზორული კონკურენცია (მოქალაქის არჩევანის თავისუფლების შემცირება)
- მომხმარებელი ხშირად ვერ აცნობიერებს, რომ ერთი და იგივე ბანკს ეკუთვნის თითქმის ყველა პლატფორმა, რომელსაც ის ყოველდღიურად იყენებს (განვადება, გადახდები, სადაზღვევო სერვისები, უძრავი ქონება);
- ბაზარი ილუზორული მრავალფეროვნების პირობებში ფუნქციონირებს — რეალური ალტერნატივა კი არ არსებობს ანუ კონკურენცია ილუზორულია.
🧮 პრაქტიკული მაგალითი
„თიბისი ჯგუფი“ და „საქართველოს ბანკის ჯგუფი“ ფლობენ ან აკონტროლებენ შემდეგ მექანიზმებს:
- ონლაინ განვადების პლატფორმები: Space, Vendoo, TNET-ის სერვისები;
- უძრავი ქონების პლატფორმები: Livo, Myhome;
- სადაზღვევო/სამედიცინო კომპანიები: Imedi L, GPI;
- ფინტექ ინვესტიციები – ლოიალურობის პროგრამები, BNPL მოდელები და სხვა.
🧭 გამოსავალი — როგორ ავიცილოთ სისტემური საფრთხე?
✔ კონკურენციის პოლიტიკის გაძლიერება
→ სჭირდება ანტიმონოპოლიური ზედამხედველობა, რომელიც რეალურად გააკონტროლებს საბანკო ჯგუფების მრავალმხრივ კავშირებს სხვა ბიზნესებთან.
✔ ინფორმაციის გამჭვირვალობის გაძლიერება
→ მოქალაქემ უნდა იცოდეს, ვის ეკუთვნის სერვისი — მოსმენა „TBC Group“-ის ან „BOG Holdings“-ის ქვედა ხაზზე არ არის საკმარისი.
✔ მცირე და საშუალო ბიზნესის პრიორიტეტული დაფინანსება
→ სჭირდებათ კონკურენტუნარიანი პირობები არა ბანკის შვილობილ, არამედ დამოუკიდებელ მეწარმეებს.
🔚 დასკვნა:
ბანკების მიერ არაბანკური ბიზნესების ფლობა მონოპოლიური ბაზრის გაღრმავების გზაა, რაც არა მხოლოდ აფერხებს სამართლიან კონკურენციას, არამედ მოსახლეობის ეკონომიკური დამოუკიდებლობის სუსტ წერტილად იქცევა.
თუ არ გაძლიერდა სახელმწიფო და სამოქალაქო ზედამხედველობა ამ პროცესებზე, საბოლოოდ მივიღებთ მდგომარეობას, როცა მოქალაქეს არ დარჩება არჩევანი — არც ფინანსში, არც ჯანდაცვაში, არც უძრავ ქონებაში.
7. როგორ ჩაიგდეს ბანკებმა ხელში მოსახლეობის უძრავი ქონება
ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში საქართველოში ბანკებმა არა მხოლოდ ფინანსური ბერკეტები დაიკავეს, არამედ მნიშვნელოვანი წილი უძრავ ქონებაში. ათასობით ოჯახმა დაკარგა ბინები, სახლები, მიწის ნაკვეთები და კომერციული ფართები. ეს პროცესი არ იყო შემთხვევითი — იგი აგებული იყო მკაცრად დაგეგმილ და იურიდიულად უზრუნველყოფილ სქემებზე.
მექანიზმი 1: მაღალი რისკის მქონე უზრუნველყოფილი სესხები
- მოქალაქეები, რომელთაც სჭირდებოდათ სესხი, იძულებული იყვნენ უძრავი ქონება ჩაედოთ გარანტიად;
- ხშირ შემთხვევაში ბანკები აძლევდნენ სესხს, რომლის მოცულობა მნიშვნელოვნად დაბალი იყო უძრავი ქონების რეალურ ღირებულებაზე;
- გადაუხდელობის ან მცირე დაგვიანების შემთხვევაში ბანკი იწყებდა სესხის უზრუნველყოფის რეალიზაციას — უძრავი ქონების ნატურალური ფორმით.
👉 მაგალითად: ბინის ღირებულება იყო 100,000 ლარი, მოქალაქემ აიღო სესხი 30,000 ლარად და ქონება ჩადო იპოთეკით. გადაუხდელობის შემთხვევაში ბანკმა ბინა ჩაიგდო ხელში მხოლოდ ამ მცირე ვალის სანაცვლოდ.
მექანიზმი 2: აუქციონების ფორმალური ჩატარება და უძრავი ქონების გამოტანა ბაზარზე შემცირებულ ფასად
- ხშირად, როცა სესხი არ იფარებოდა, ქონება გადადიოდა იძულებით აუქციონზე;
- აუქციონზე პირველადი ფასი განისაზღვრებოდა რეალური ღირებულების 60-70%-ზე დაბალ ნიშნულზე;
- აუქციონზე ქონებას ხშირად იძენდნენ ბანკებთან დაკავშირებული კომპანიები ან მათი შვილობილი სტრუქტურები.
👉 რაც ნიშნავს: ბანკი იქცეოდა ამავე ქონების მფლობელად, დაბალ ფასად და ლეგალურად.
მექანიზმი 3: მშენებლობების დაფინანსება და განუსაზღვრელი საპროცენტო პირობები
- ბანკებმა დაიწყეს აქტიური ინვესტირება სამშენებლო სექტორში;
- მოსახლეობას სთავაზობდნენ იპოთეკურ სესხებს ახალ აშენებულ კორპუსებში საცხოვრებლად;
- ხშირი იყო შემთხვევები, როცა მშენებარე კომპლექსები ვერ სრულდებოდა ან ფინანსურად ფერხდებოდა, და მოქალაქეები რეგისტრირებული ბინების გარეშე რჩებოდნენ, თუმცა მაინც აგრძელებდნენ სესხის გადახდას;
- ბინები, რომლებიც ჩავარდნილი პროექტის ნაწილია, ხშირად გადადიოდა ბანკის მფლობელობაში ან მის მიერ დაარსებული დეველოპერული კომპანიის ხელში.
სტატისტიკური სურათი:
- ბოლო 10 წელიწადში 40,000-ზე მეტ შემთხვევაში სესხის უზრუნველყოფის გზით მოსახლეობამ დაკარგა საცხოვრებელი ქონება (წყარო: IDFI, სებ-ის მონაცემთა ბაზა).
- ბანკებს და მათ ასოცირებულ კომპანიებს საქართველოს ქალაქებში (მათ შორის თბილისში, ბათუმში და ქუთაისში) ეკუთვნით მრავალსართულიანი საცხოვრებელი და კომერციული უძრავი ქონება, რაც მათ არა მხოლოდ ფინანსურ, არამედ ქონებით ბერკეტსაც აძლევს.
სოციალური შედეგები:
- ასეულობით ოჯახი აღმოჩნდა ქუჩაში ან იძულებული გახდა გადახვეწილიყო სოფლად;
- ქონების დაკარგვის გამო ადამიანები ხშირად ვერ იწყებენ თავიდან ფინანსურ რეაბილიტაციას;
- გაიზარდა ქირავნობის ბაზარზე დამოკიდებულება — რაც თავად ბანკების მიერ მართულ უძრავ ქონებას უფრო მომგებიანს ხდის.
🔚 დასკვნა:
ბანკების მიერ უძრავი ქონების ხელში ჩაგდების პროცესი დასაბუთებული და ფორმალურად კანონიერი, მაგრამ პრაქტიკულად ასახავს სიღარიბის შენარჩუნებისა და ქონებრივი არათანაბრობის გაღრმავების ერთ-ერთ უმთავრეს ბერკეტს.
მოქალაქის სესხი ხშირად სრულდება ქონების დაკარგვით და ფინანსური თავისუფლების შეზღუდვით.
რა უშლის ხელს საქართველოს ეკონომიკას განვითარების გზაზე?
მაღალი საბანკო განაკვეთის გავლენა ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდაზე
ბოლო წლების განმავლობაში საქართველოს ეკონომიკა სხვადასხვა გამოწვევის ფონზე ცდილობს სტაბილურ ზრდას. მიუხედავად საერთაშორისო მხარდაჭერისა და ბიზნესგარემოს გაუმჯობესების მცდელობებისა, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დაბრკოლება, რაც ქვეყნის შიდა განვითარებას აფერხებს, მაღალი საბანკო (სესხის) განაკვეთია.
რა არის მაღალი საპროცენტო განაკვეთის არსი?
სესხის საპროცენტო განაკვეთი ბანკებისთვის შემოსავლის წყაროა, ხოლო ბიზნესისა და მოსახლეობისათვის — ხარჯი. როდესაც ბანკები სესხს მაღალი პროცენტით გასცემენ, ბიზნესი და მომხმარებელი უფრო მეტს იხდიან ნასესხებ თანხაზე. საქართველოს შემთხვევაში, ბიზნეს-სესხებისა და სამომხმარებლო სესხების საშუალო საპროცენტო განაკვეთი კვლავ მაღალი რჩება, რაც სისტემური გამოწვევაა.
ბანკების პოლიტიკას ეკონომიკა მიჰყავს სტაგფლაციის ხაფანგში, რომელიც იწვევს წარმოების კლებას, ლარის გაუფასურებას, მცირდება წარმოების ზრდა. დღევანდელი დაკრედიტების სისტემა, იწვევს წარმოების მოცულობის შემცირებას და ხარჯების ზრდას, ეცემა წარმოების ტექნიკური დონე და ეფექტურობა – მცირდება ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობა, რაც კომპენსირდება ლარის დევალვაციით – ეს უკანასკნელი იწვევს ინფლაციის ახალ ზრდას, რომლის ჩაქრობასაც ეროვნული ბანკი ცდილობს საკვანძო განაკვეთის კიდევ უფრო ზრდით.
როგორ აფერხებს მაღალი განაკვეთი ეკონომიკის განვითარებას?
1. ბიზნეს ინვესტიციების შემცირება
მცირე და საშუალო მეწარმეობა, რომელიც ქვეყნის ეკონომიკის ხერხემალს წარმოადგენს, ყველაზე მეტად არის დამოკიდებული საბანკო სესხებზე. მაღალი პროცენტი კი სესხის აღებას რთულს ან არაეკონომიკურს ხდის. ბევრი იდეა მხოლოდ იდეად რჩება, რადგან მის განხორციელებას საკმარისი ფინანსური რესურსი არ ეძლევა.
2. სამომხმარებლო მოთხოვნის დაქვეითება
როდესაც მოქალაქესათვის სესხის აღება რთული და ძვირია, ის ნაკლებად ხარჯავს — ვერ ყიდულობს პროდუქტებს. ამან პირდაპირი გავლენა იქონია შიდა ბაზარზე მოთხოვნის შემცირებაზე და, შესაბამისად, ადგილობრივი წარმოების სტიმულის დაქვეითებაზე.
3. უძრავი ქონების ბაზრის შენელება
იპოთეკური სესხების გაძვირება ამცირებს მყიდველთა წრეს. უძრავი ქონების სექტორი კი დაკავშირებულია მრავალ სხვა ინდუსტრიასთან — სამშენებლო მასალების წარმოება, შრომის ბაზარი, ტრანსპორტი და სხვ. შესაბამისად, უძრავი ქონების გაჩერება მთელი ეკონომიკის შენელებას იწვევს.
4. სახელმწიფო ბიუჯეტის დატვირთვა
მაღალი შიდა საპროცენტო განაკვეთი სახელმწიფო სესხების მომსახურებას ძვირს ხდის. ბიუჯეტის მნიშვნელოვანი ნაწილი ამ ხარჯებზე მიდის და ნაკლები რესურსი რჩება განათლებაზე, ჯანდაცვაზე და ინფრასტრუქტურაზე.
რატომ აქვს ეროვნულ ბანკს მაღალი განაკვეთი?
ეროვნული ბანკი ხშირად აიძულებელია მაღალი განაკვეთის შენარჩუნება ინფლაციის შესაკავებლად ან ლარის სტაბილურობისთვის. თუმცა, მუდმივად მკაცრი მონეტარული პოლიტიკა, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ეკონომიკური განვითარების მეტწილად ხელშემშლელ ფაქტორად გვევლინება.
გამოსავალი: დაბალპროცენტიანი, გონივრული ფულადი პოლიტიკა
იმისთვის, რომ ეკონომიკა წავიდეს წინ, აუცილებელია:
- ბიზნესისთვის ხელმისაწვდომი და გონივრულად დაბალი საპროცენტო სესხების შექმნა;
- ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ადაპტირება ეკონომიკური რეალობების შესაბამისად;
- საკრედიტო რესურსებზე სამართლიანი კონკურენციის ხელშეწყობა.
მხოლოდ ასე შეიქმნება ჯანსაღი, ინოვაციური და მზარდი ეკონომიკა, რომელიც რეალურად შეუწყობს ხელს როგორც ბიზნესის, ისე მოქალაქის ცხოვრების გაუმჯობესებას.
საქართველოში ეკონომიკური ზრდის პოტენციალი დიდია — თუმცა, თუ კაპიტალი ძვირია, პროგრესი ნელდება. საჭიროა არა მხოლოდ ფისკალური და სტრუქტურული რეფორმები, არამედ მეტი ფინანსური ხელმისაწვდომობა — რომ მომავალში ეკონომიკა არა მხოლოდ გადარჩენაზე, არამედ განვითარებაზე ფიქრობდეს.
დასკვნა
საქართველოს საბანკო სექტორი — მიუხედავად მისი სისტემური სიძლიერისა — მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე დგას სოციალური სამართლიანობის და მოქალაქეთა კეთილდღეობის თვალსაზრისით.
საშუალო და დაბალშემოსავლიანი ფენა განსაკუთრებული საფრთხის ქვეშაა. არსებული მექანიზმები, რომლებიც მომხმარებელს უქმნიან დიდ ფინანსურ წნეხს, რეალურად ემსახურება ბანკების მოგების მაქსიმიზაციას, და არა საზოგადოების მდგრად განვითარებას.
რა უნდა გაკეთდეს?
- საბანკო რეგულაციების გამკაცრება — ეროვნულმა ბანკმა უნდა გააძლიეროს მომხმარებლის დაცვის მექანიზმები;
- ფინანსური განათლების ხელშეწყობა — მოქალაქეებმა უნდა იცოდნენ რისკები და პირობები წინასწარ;
- სოციალურად ორიენტირებული საბანკო პროდუქტები — პროგრამები, რომლებიც ითვალისწინებს სოციალური საჭიროების მქონე ჯგუფებს;
- უფრო აქტიური არასამთავრობო და მედიაკონტროლი — საჯარო დებატები და ანგარიშვალდებულება ბანკებისგან.
